• Denaro e spada
• 1799-1848
• 1848-1861
• 1861-1870
• La guerriglia
• I Borbone
• L'Esercito
• Sulphur War
• Gladstone
• I Banchi
• Ferrovie
• Napoli
• Patria e Matria
• Indipendenza

• Macroregione
• Mediterraneo
• Meridionali
• Stampa
• Nino Gernone
• Zenone di Elea
• Angelo D'Ambra
• Grafici
• Arte e cultura
• Eventi
• GnuPG

Fonte:
Regione Calabria - VII Legislatura  -  77^ Seduta - Lunedì 20 ottobre 2003
 

Signor Presidente, onorevoli colleghi, è con soddisfazione che mi appresto a relazionare sul progetto di legge n. 312 che la terza Commissione ha licenziato sulla tutela delle minoranze linguistiche.

Come sappiamo tutti, la legge n. 482 del 15 dicembre’99 ha previsto che i Consigli regionali vadano a legiferare sull’ordinamento previsto dalla legge per quanto riguarda la tutela delle minoranze linguistiche.

E’fuor di dubbio che il processo, iniziato già dai primi anni del 1960 fino ad oggi, ha visto una composizione diversa anche a livello dell’intendimento politico per quanto riguarda la tutela delle minoranze, che vedevano le lingue minoritarie non tutelate fino all’approvazione della “482” del’99.

Con questa legge il Consiglio regionale vuole non solo tutelare, ma far sì che queste norme diventino viventi, a tal punto che non solo tuteliamo le minoranze linguistiche nel loro complesso, ma adoperiamo tutti quegli strumenti che ci consentono di valorizzare non solo le leggi, ma anche le zone della nostra regione dove insistono queste parlate.

La legge si occupa, fondamentalmente, di tre lingue minoritarie che sono l’arberesh, l’occitano e la lingua grecanica. Praticamente essa è costituita da cinque titoli e venticinque articoli in cui, nella sua articolazione, vengono tutelate tutte quante non solo le caratteristiche anche orografiche dei luoghi dove insistono, ma si devolve a quella che è la composizione di tutto l’articolato anche degli strumenti con cui li vogliamo valorizzare. A prescindere dall’orientamento che la “482” dà, abbiamo elaborato un testo in Commissione che nel suo insieme è stato condiviso da tutte le forze politiche che compongono questo Consiglio regionale.

Ritengo che oggi sia una data storica per quanto riguarda le minoranze, perché dopo circa trent’anni riusciamo a dare una legge che, bene o male che sia, va a regolamentare questo settore e ritengo che contribuisca in modo fattivo alla costruzione anche di quella che è un’idea di Europa per quanto riguarda l’intendimento che abbiamo sulla tutela delle lingue. Non va sicuramente nella direzione del non riconoscimento, anzi vi è un riconoscimento concreto delle diversità sia culturali, sia religiose, che soprattutto di quella che è la diversità della lingua che fino ad oggi, in Calabria, è stata trascurata.

Concludo dicendo che, a parte gli sforzi che tutti i colleghi del Consiglio regionale abbiamo profuso in questa legge, questo è uno strumento che ci consente veramente di porci all’attenzione di quella che all’interno della nostra regione è una realtà che, per quanto ci riguarda, è viva e che recepisce le istanze dei popoli o, perlomeno, di una determinata cultura da circa un millennio.

PRESIDENTE

Ha chiesto di parlare l’onorevole Guagliardi. Ne ha facoltà.

Damiano GUAGLIARDI

Presidente, sulla discussione generale non posso che essere soddisfatto che finalmente si discuta della legge, devo confessare che avevo predisposto un lungo e articolato intervento che chiedo venga messo agli atti attraverso gli uffici di questa Regione, quindi ho già consegnato il testo perché venga messo integralmente agli atti.

Nella sostanza, credo che questa legge non faccia soltanto un atto di riconoscimento democratico del ruolo delle comunità linguistiche in Calabria, ma apra una nuova strada in cui una identità culturale nelle sue articolazioni diventa bene culturale di un territorio, le minoranze linguistiche assumono una valenza di bene culturale della Calabria e quindi del patrimonio calabrese e regionale. E’questo il successo più importante.

Credo che dobbiamo avere la saggezza di approvare quasi integralmente, tranne una correzione che non è dovuta alla volontà di modificare la legge, ma soltanto di ribadire l’ambito territoriale in cui ricadono le minoranze linguistiche, che è relativo all’articolo 1 della stessa legge. Qui abbiamo introdotto un comma 3 che è un elemento non di forzatura, ma di interpretazione di questo Consiglio diversa da quella che è la norma nazionale, mentre sappiamo che le minoranze linguistiche, per la definizione degli ambiti, sono rigidamente riconosciute dalla legge nazionale, per cui invito o a sopprimere il comma 3 dell’articolo 1 oppure modificarlo sulla base di un mio emendamento, sulla base anche delle polemiche che hanno seguito questa legge. Do la massima disponibilità a ritirare tutti i miei emendamenti per favorire il percorso unitario e unanime di questo Consiglio verso la legge.

(Testo in lingua Arberesh presentato alla Presidenza)

Damiano GUAGLIARDI

Zoti president, kolege këshillere,

respekti ballafaqien për juve dhe panëvojëm të utilizoj forma istrionike e komunikimit më siellin tëflas në kjo domë me gjuhën e çdokohë: italishtja.

Pranonjë, por, se me rastin e këtij mosë, që plotëson një mungesë histotike legljislativ drejt pakicat gjuhësore të Kalabrisë, e fortë është ngacmimin të mbanjë fjalën në gjuhën e mia të parë: ajo gjuhë çë i vogël kam marrë nga buzen e prindet e time; ajo me të cilen kam luajtur mbrenda gjitonit e mia, dhe çë më ka dhënë vështirësi të rrënda në studimet. Ajo çë flas mbrënda në komitetet e mia, dhe çë dua se mësojin bijat e mia.

Është gjuha të atyre profuge që, me forma tamam siç të atire e sotme, nga Shqipërinë kan arritur në krahinet jugore të kasaj penishull nga shekulli XV deri shekulli XVIII, dhe çë në psëqindvjet u ka mbajtur e gjallë në krahinet e Italisë jugore dhe çë ka udëstuar në kohë shumëllojshmëri e saj në letërsinë, në historinë, në antropologjinë, në artet dhe në musikë.

 

1)                 Sot, gjitjasjtu, do të përgatitemi për miratimin njëje ligje për ruajtjen e pakicat gjuhësore e Kalabrisë, me një vonim trevjeçare nga projekti il ligjes çë unë kisha përgatitur bashk me kolegin Tripodi, ashtu si thirr ligja n° 442 aprovuar me 15 djetor 1999, me të cilen Parlamenti italian, me më se gjysmë shekul pritje, më se fundi ka aktuar artikulli 6 e Kushtetutja, në të cilen është miratuar ruajtjen e të gjitha pakicat gjuhësore çë ndoden në token e Shtetit italian. Një ligje çë vetëm në fundin të shekullit njëzet plotëson një mëngesë e gjatë legjisllative të Parlamentin italian dhe perfundon një habi e klasa politike italiane, e cila për më se gjysmë shekull ka qën fajshëmse e qetë ndej pakicat gjuhësore e mbrendshme, ose si sot quhet, historike.

Pakicat çë formohen në shekujt me rastin e fenomenet e emigrimit e popullsia të huaje, ose, edhe, për zvillimit të zonat kulturore dhe shoqerore, si ajo sarde e sllovene, për proçese të saj çë në kohat kan zvilluar proçese gjihësore, etnike dhe antropologjike të forta çë i kanë dhënë karateristike si grupe kombetare, por çë u kan gjithëmonë të lidhura me Kombi e me Shtetin italiane.

 

2)                 Por pse kushtetuesi italian, nxitës e ajo çë mbi tereni e shkakt dhe të vlerat, është Kushtitutja më moderne e botës perëndimore, u ka vonuar kaq në realizimit e tërë për ruajtjen e të gjitha pakicar gjuhësore e mbëndëshme ture habitur për një kohë e gjatë zbatimin e shkakt e harazi e të gjithve qitetare italiane sanksionuar nga artikulli 3 e Kushtitutja? Dhe pse ka punuar me një legjislacione me cilësi dhe me një modernizëm e madhë vetëm e për ato krahina çë, ture e qën kuficuara me Shtete të huaj, kishin pasur për dëtyrime internacionale caktimin e krahina autonome me një statut i posaçëm?

Përgjegja është mbrenda drejtimin e statutit ku quhej në mbaramin e fashizmit, afrimin kulturale dhe një kushtëzim politik çë legjizlatoret tamë, edhe ata e kushtetusja çë kan duruar. Në fakt, legjizlatori jon, ndryshe nga ai spanjol çë kur ka rat frankizmi, shkruan se Spanjia është e bën me kombet dhe me krahina të cila mund të jen mbledhura në komunitete autonòme kur se kan pasurinë e njëjë gjuhë e veçante, ka qën me forcë kushtëzuar nga oriçeset kulturore dhe historike çë kishin siellur lindjen e Shtetit njëjësh italianë, nga marrje e Porta Pia, deri Lufta të Parë botërore e mbarimin e regjimi fashistë. Ka qën, porsi, zvillimin historikë s Shtetit jonë çë ka këshilluar kushtitientit përjashtimin sistematik nga teksti e Kushtitutja e re nga të gjitha shpreje etnike e/o kombëtare çë mund të përcaktisin e shtirët i njëji shkak i njohtimin gjuridik e grupave kombetare, sidoqoftë çë esistojin në tokën italiane, përcatundur një ruajtjen e pakicat italiane e ndryshme, jo të barabartë mbi tokën kombëtarë. Motibet e këtij qëndrim dikotomikë në krahasimit e dy segmente të shoqërisë italiane, por, edhe më shum, për kushtëzimit politik mbi zvillimit historik e status gjuridik e pakicat gjuhësore çë ka pasur legjislatori në fasat e kushtituendja.

 

3)                 Në historinë, mendimin e ruajtjen e pakicat ka lindur, p r herën e parë, në shekulli XVIII brenda e livizën intelektuale çë dej të kundërdrejtpeshoj format të ndrysha e që nuk durojin më shum kundër grupavet fetare që mafestojin me manyra të forta pohime e mendimin iluminist. Edhe në XIX shekull temi e pakicat ka qëndruar kufizuar veçanterishtë për grupet fetare, me një kujdes e veçante për çifutet, çë zëjin e hequr diskriminime dhe aulmime jo vetëm për faktore fetare, por edhe për manyra e tire të jen një komunitetë kombetare dhe ekonomike. Me formimin e Shoqërisë e Kombet të Bashkuara (ONUja) ditën pas lufta e para botërore, për efekt e masat tokësore çë u kishin determinuara ndër kufit e shtete uvropiane, u ka gjeneralicuar rujtjen e pakicat gjuhësore dhe rracë përveç ato fetare. Evropa, çë kish jetuar nel njëzetvjetiri i parë e Njëjëqindit mbarimin dhe përdredhtimin toksore e forcat perandorake, si ai cariste dhe ai austro-ungarese, me ridefinimin e shtetet kombëtare tërinj u qortoj vëshirësin dhe konfliktet që lindëshin nga grupet të madhë shoqërore të ndrysha për gjuhë, lulture dhe rracë nga popullsia madhore e shtetit i ri, të cila, edhe i pavullnetshëm, kan eserçituar një shtytje hegjemonike dhe me mbizoterim. U kan lindur në atij periudë leviza kulturore të mëdha të shtunura në nbrojtjen mbrenda njëji shteti kombëtar shumicat shoqërore çë ndalohen për gjuhë, ekspresion kulturore, tradita dhe edhe për rracë nga shumica e popullsinë.

Idenë e kombit i shtypur si moment i kundërtimin e shtetit-kombi, nga të cilën mund të ndaloshin elemente konfiktuale shoqërore të ndryshma nga ata metëm ekonomike, ka filluar rrugën e tij e pushtimim juridik mbenda demokracisë liberale evropjane me pohuëzën e shtetet fitore e depërtimin i hapur e sistemit ekonomikë perëndomore, çë, dhe çë ajo kohë, nisej të ishte ndjeshmëri kondicionuar nga ekonomia amerikane. Edhe më, në Italianë kryet kombetarishte e traditen risorgjimentale kan condicionuar jo pak pohuesmet e ruajtjen e grupavet gjihësore dhe etnike; por si, mbi traditat e politiken sabaude, i aneksimin më se i integrimin e tokat kombetare, u bë më shum të mbyt çdo zërë i volishmen për drjetat e pakicat çë kishin qënë konfirmuara në traktatet e paqës të lufta e para botërore dhe në kushtitutja e krahinat të raja italiane. Më vonë, politika e regjimit fashistë ka kuficuara orientamentet kombëtare ture e dënë burokracisë shtetërore forma të italianiciacion anakronistike çë kan dalë në paradoksale dhe gazëmore zgjidhjet si modifikimin e forcuar e mbiemrat të huaj ose ndalimin, edhe më shum në krahinat mbi kufit, të përdoret gjuhën e nënës edhe në aktivitet të lidhura të fort në jetën private dhe personalishte.

Në fund e lufta e dyta botërore, dëtyrat internacionale përcaktuara nga humbje ushtarake erdhërruan çështja e ruajtjen e pakicat kombetare dhe etnike, kështu që legjislatori i Kushtetutja ka qën nisur të vëjë mbrenda parimet themelore e Kartës kushtitucionale urgjencën e ruajtjen e pakicat gjuhësore mbi kufit, edhe më për respektuar dëtyret çë vijin nga marrëveshat, traktatet dhe fjala interkombëtare çë ndërhytin dhe kushtëzuan rindërtuesimit e Shtetit italiane. Por, punat e kushtituendet kan qën kondicionuara me forma të veçante nga traditat liberale e risorgjimenti italianë, çë, mbi të gjitha në njëzetvjeciarin fashistë, kish marr një difinim i kundërshtar e mëndimin e kombit, në të cilen, në faktë, u kish i papritur pakicavet krahinore cëdo forma e integrimin mbrënda proçesin i unifikimin kombëtarë. Këjo tradite përballë situata dramatike ekonomike dhe shoqërore italiane në nesëren e fitoren i frontit republikanë çë, nga Jugu deri në Veriu, shih kërcënuame njëjten e tërë kombëtare, mbushi legjislatori koshtituendë të mirr me forcë siç njëdukje e kombit italianë një Shtet me një teritor i tërë, i lirë nga fraksionë dhe shumëllojshmëri etnike, për mos të çdo që i përket fuqisë resikë çarje e e Shtetit kombëtarë, çë, edhe nëse imbështetur nga konsiderueshëm mundime të njëshmë nga ana e paritet, forcat partisane dhe antifashiste, kishte rezikun gjithëmonë e njëjë tëçarje ideologjike, ekonomike dhe shoqerore. Pë të cilën, me gjithë se në ajo kohë një pakicë gjuhësore nuk ishte konsideruar më se një shprehja e njëjë minoritet etnike, jo mos kombetare, punet e Kushtituendja kan kërkuar të përjashtoj çdo formë o terminologji siç rracë, etnië, popull dhe kombë çë mund të vëj në diskutimin mendimin i tij se Shteti italianë mun të mirr një mbarështrim gjuridik i Shtet plurikombëtar, ashtu si vejin formuar në Evrop lindimore. Edhe më shum për të ngujoj fermente iredentiste çë mund të vëjin në diskutim drejtpeshime internacionale nënshkruatura në traktatet e paqës.

Vulneta tëgarantuar, mbi të gjitha, të tërja e tokën kombetare, lidh, ka kondicionuar me forcë diskutimin e Kushtituendet edhe ne përcaktimin e parimet i pëgjithshëm i barazi parashikuar në tanishëm artikull 3, ai çë mbi caktimin e autonomisë i posaçëm e krahinet me prani e njëjë popullsi plurigjuhësore dhe diskutimin mbi formulizimi e artikulli 6 mbi ruajtjen e pakicat gjuhësore. Gjithashtu, vonesa e gjatë në miratim e një ligje çë ngjin “normat të pasçme” lajmëruame në artikull 6, nuk ka qën i dashur vetëm për rikthemin konceptual e fjalen minoritet, konceptuar si grupë shoqërore kufizuar në një masë e drejtësuame gjuhësore, më afër prirjet dialektale e laryshitr artikulimin e kulturat regjonale o sub-regjo­nale e Shtetit italian; dhe as vëllimin e gjuhës e minoritetet të shpreh një histori i emigrimin, i pasurinë kulturrore dhe shpirtarore, i formimin dhe i komunikimin shoqërorë të ndrysha nga ajo e shumicës në tokën.

Ka qën e kuficuar nga politike kulturale e partitet të djathta historike, ngushëlluar nga partitet laiko-liberal të rrjedhuret risorgjimentale dhe nga drejta shtetëzuare e Italisë republikane, çë ka vënë pëngesa të forta për humë legjislature për apromimin e një ligje kushtitucionale mbi pakicat. Dhe, me gjithëse një ndjeshmëri e ndrisha e klasa politike drejt grupavet gjuhësore shprehje minoritete etnike dhe historike e territorin kombëtarë, Shtetit italian, edhe ture prodhuar një egjislacion shumë e përparuame, edhe se kufizuar vetëm për ato pakica e kufit e mbrojtur nga traktatet e paqës che nga akordet ndërkombetare, u ka demostruar i pafuqishëm pë të kështu thëna pakica e mbrendëshëm heshtunur çdo nisje për ruajtjen edhe më tërthorin e njëjë endeme vënie të gjuhës italiane, si gjuha e vetme zyrtare në raportin burokratik dhe në politikën e ushtrimin e basës, edhe pas burimin e njëjti Dekrete Delegate mbi shkollen në të cila parashikohen drejtimi e përdorimit e gjuhës e nënës e qytetaret italiane.

 

4)                 Mbi planin e pëtëritjen gjuridikë një pushtim rëndësishëm, çë zbllokon në fund pllaisimit e frikës politike e njëjë copëtimin e Shtetit nga ana e pakicat, do të kehet në nëntorin 1992 atë çë Këshili e Evropës i jep projektit e Kartës evsopjane të gjuhave krahinore dhe minoritare tëveshurat gjuridik i Konvencionën evropjane, e që, fatkeqësisht, Italìa do të ratifikoj vetëm në vitin 2001. Në parathënie e Konvecionës thuhet se «qëllimin e Këshilli i Evropës është ai i realizonjë unitetin e ngusht mbrenda e anetaret e saj, në qëllim e ruajtjen dhe të nxit idealet dhe parimet çë janë pasurinë e tire tëbashkuar» dhe, mbi basën e parimet të marra në kohën e stitucionet mbikombëtare të ndrysha, përforcon se folmja e njëjë gjuhë krahinore ose minoritare në jetën provate dhe publike është një drejt i pa shpërfill. Afermohet, siç, detyrimin se «ruajtjen dhe ritjen e gjuhavet krahinore o minoritare në kombet të ndrysha dhe krahinat e Evropës përfaqojin një kontribut për ndërtimin e njëjë Evropë themeluar mbi parimin e demokracisë dhe e shumëllojshmëri kulturore, në kadrin e sovranitetit kombetare e të integralitetin torritoriale» dhe, më, që mbrojtjen «e gjuhavet regionali e pakicat historike e Evropes, të cila dica rezikojin gjithëmonë më shumë të zdukem, kontribujon të banjë dhe tëzvilluar traditat e pasurinë kulturrore e Evropës».

Me ki risolutim, kërciar në fund marrëveshën shekullore, mbi konceptimin e minoritete si pjesë të njëji shtet kombëtarë, përcaktohen «gjuha regjionale ose minoritare ato gjuha përdorura me tradita mbi një teritor e njëji Shtet nga njerze çë bëjin pjaes këtij Shtet që formojin një grup numerishtë më i ngusht se mbetje e popolsinë e Shtetit, e të ndryshme nga gjuha zyrtare e këtij Shtet». Kështu minoritetet të kashta e mbrendëshme marrin një masë dhe një kolokim më i përgjithëshëm, jo detyrimisht e lidhur me një masë e cilësuar territoriale.

I kaluar pengesën historiko-politik që bashkoj minotetet gjuhësore me pjesat e popullit në luftë me popullsia më shumte e një dora vetë Shtet kombëtar çë flet një gjuhë tjatër zyrtare dhe resiku të njëjë i mundshëm kundërtim për definimin i ri e tokavet e Shtetit i njëti, Karta vete pëpos, ture mbështetur detyrimin e njohja të gjuhavet regjionale ose minoritarje sepse « shprehja e pasurisë kultore» e Evropës; për të cilën është «nevojme e njëjë veprimë e vendosur e nxitit të gjuhat regjonale o minoritarje nëmbarimin e mbrojtes ture lehtësuar të dhenet i përdorimin gojore dhe shkruajtur e gjuhavet regjonale o minoritarje në jetën publike».

Organismet evropjane ture arritur në koncepti i gjuhës si mjer mbartës dinamik e historinë shoqërore, politike dhe intelektuale e njeriu mbrenda shoqerin shtien në fund konceptimin klasike çë lidhën gjuhën me situatën i dientifikimin kombëtar. Është për të gjithë i qartë se legjislatoret evropjane kan pasur si ispiratore e kësaj pohuasme kalimet gjuridike çë kan qën drejtuar nga traktatet ndërkombetare të para të shkruajtura në fundin e lufta e para botërore, mbi ruajtjen e pakicavet e rracës, e gjuhës dhe e feje, kan shkuar pë kushtutet të ndrysha evropjane, posaçëm për ato çë kan lindur pas lufta boterore e dyta, dhe ndjekur problemet gjuridikë pasmes e ndërlikuamen e proçesit e bashkimin politik e Evropës, janq, në fund, arritur në përcakyimin «gjuhë minoritare si pasuri kulturale e njëji popull», mbi tëgjitha për miratuar ndonjë përbledhje e të drejt evropjan, i tendosur të ruajturit brenda markatin i lirë dhe e levizën e kufit, njeri si anetar e njëji grupë kombetarë, më ose të paktëm i madhë. Ky resultat pranon të zgjerohet prospektiven e ruajtjen gjuhësore ture e liruar potjuashme i tërë nga kushtëzimet kombetaristike që kishin karaktericuar historinë e Evropës në shekulli Nondëqind e bënur të rëndë akcioni i legjislatorin për prani e të një mendim publike edhe e mbushur në shum sektore me sentimente kombetaristikë.

Në çë këto jan në vërtetjen, mbi planin i gushtuluame gjuridik, njohja e njëjë pakicë si pasuri kulturore përfaqon vegëlin i përshtatshëm kundërtimet që linden në një gërshetim me ruajtjen e intersavet koletive me ruajtjen e interesavet e njerëzit. Çdo fillim gjuridik çëmund të jetë e marr si parimin e frymëzorin e disiplinën e përdorëmit e gjuhës, gjën një faktor i unifikimin, nga një anë, në mbrojtjen e zvillimin i lirë e personalitetin njerëzore e, nga ana e tjetër, në përhapjen e shpirtit i solidaritetitja me njerëset çë komunikojin.. Gjithëki pranon liria të përdoret gjuha çë kuptohet e vetë, e ky aftë nuk mund të jetë absolutishtë kuficuar vetëm kur ai është dëntim për lirin e tjertëkujt. Për të cilen përdorimin i lirë e njëjë gjuhë presuponohet kryrje e parimin e harazi të bazuame e jo ai formal si bëhet në pjesë në ordinamenti italian, për veprimin e jozbatimin e artikullit 6 e Kushtituten, me gjithë se miratimin e legjes 482 i sotëme në materjen e ruajtjen e pakicat gjuhësore historike.

Njohja e gjuhen si mir kulturror, baraballë me çdo mir kulturor tjetër, meriton kujdesin e legjslatorin e, si tashme shton Koshtetutja spanjole, bëhet një kornizë më e gjerë e zbatimin e bazën shumëllojshëri, që nxë të vazhduar mbi rrugën e vlerizimit të çdo cilësi gjuhësore-kulturore.

Konsideruar se ndryshimet etnike dhe gjuhësore nuk mund të jen motive për diskriminimin e qytetaret, edhe nuk mun të jen kauza e bazën e kontraponimin politike e grupavet shoqëroë të organizuara është e dukur se largësinë e koncepti i pasuri kulturale, në të cilen hin masa paraprake i ruajtjen e njëjë gjuhë, çë pengon linden e luftat për intereset e pakicen e njerzet çë bëjin pjesë me grupin, me ato koletive e grupit dora vetë.

Konflikt që, qartësi. nuk mund të zgjidhet ture privilegjuar një komponent, por rikërkuar një zgjidhje ekujlibruame çë siguronte në maximumin ruajtjen e intereset luftarake. Ki themellim, çë në Karten evropjane nuk është zgjeruam e ekspresionet gjuhësore i pakët, të cila mund të jenë djalekte, lejon përfocimin e shpirtit i kuptimin dhe i solidaritet ndë popujit, si qofte në vërtetesimin se mosnjera gjuhë, e madhë ose e vogël, më e lashtë ose më pakë, mund të jetë më e mirë ose më e keqë e tjerat, huqur, në këtë, qendrimin me përbuzje dhe me armiqësi kundër ata që përdorin gjuha ndrysha nga ajo jona. Në këtij

Kuptim dyemrimin individualizëm-kombetarizëm vjen zëvendosur nga njëtjetër i kundëshëm dyemrimi grupë-bashkim, ose mundet edhe më si komunion, i dashur për proçesit bashkohore evropjan. Esikston gjithëmonë resiku i njëj konceptim johore e ruajtjen që mund të siell në përfaqesimin e njëjë gjuhë si mir muzeale dhe dokumentarishtë.

Kryrja e musee, qëndra i studimet dhe kulturale, shkolla specialicuara, arkive e dokumentimet nuk mund kishin as një verpim pohore në çë gjuhën objekt e ruajtjen nuk do të jetë protagoniste në komunikimin shoqërore dhe në prodimin e njëjë kulturë e re.. Vetë ture pranuar gjuhavet në përdorim vazhdueshëm dhe një protagonizëm ditore, pohohet bindje e evolutimin e kodet i komunikimin e gjuhësore, rishtunur tesja se duhet një pëngesë për kursin e historinë me ruajtjen e forcuar e njëjë gjuhë. Në fund, nga mbjedja konceptuale e pakicat gjuhësore si shprehje e kulturës e njëj popull, politika e ruajtjen e këtire realitet, më se shqiptimin e kryerit e artikulli 6, në Italìa do të jetë risjellur kryerin tjetër i thënur në artikullin 9 e koshtetutja që urdhëron Republikës të nisinjë zvillimin e kulturës e ruajtjen e pasurinë historikë dhe artistik.. Në këtu mënyrë, ture nisur nga presupimin se një gjuhë është një pasuri kulturalë, ruajtjen e pakicat gjuhësore në Italinë dej të gjëjë një seli naturalisht në legjislacio­ni sjkollore dhe në ajo e pasuri kulturore.

 

5)        Me aprovimin e Ligjën 482 ture marr vlerat e Karta evropjane e gjuhave krahinore dhe minoritare e të të parat Deliberimet e Parlamenti evropjan, Parlamenti italian ka, kështu, kërciar dibatim i vuajtur që shih në ruajtjen e pakicat gjuhësore jo një kufi me rezikë për sigurimin e Shtetit pas-unitar, ture kontribuhuar në faktë në ndertimin e njëjë Evropë e popojëvet që vë në bazat e demikrazis e saj ruajtjen e shumëllojshmëri gjuhësore, kulturore, e racës dhe fetare. Me kjo ligje, edhe në Italì do të ruhet se kulturat krahinore tëvogëla e pakicat gjuhësore janë pasuri gjeneralë çë do të ruhen dhe legjitimohet kryetin se gjuhët minoritare janë një mjet mbartës e unitetir ndërpopullore dhe e kombet i të cilin patrimon gjuhësorë dhe kulturor është një shfaqje e njëjë resorsë ekonomike të madhë.

Pë të mirin e këtij masë parakrahë Krahinat jo me Statutin i veçantë mundet të ruajin në fund pakicat e tyre regjonale e edhe Kalabrìa, në përfundim, mundet të bëhet aktualishtë gërmën r e artikullit 56, e Statuti i vjetër regjonale që, edhe në harresën e pakicën me gjuhë oçitane e pranishëme npresente në Bashkinë e Guardjes Piemonteze (KS) e të larystisur arkipelag gjuhësore e endazaket e Kalabris thot se “në rispekti e traditat e saj, shtyjë vlerëzimin e pasurinë historik, kulturore dhe artistik e popollësinë me origjine arbëreshë dhe e greke; ndihëmon mësimin e të dy gjuha në vendet ku ata janë të folura”.

Një vërtëtim madhështor, kulturisht e përparime për ata vjeçe që, mbi planin kryet të mëdha çë sfidoj egjemoninë kulturore e të djathtët çë diçka vjetra para kishin dhënë jetë KRYENGRITJE E REXHOS, por, fatkeqësisht, nuk ka qënë mjaftë në kursin e legjislaturen e dytë për të mënjanoj gërshërën e në ajo kohë Komisari i Qeverisë çë ka refuzuar një ligje e këtij Këshil në deshmirësin e pakicat gjuhësore. Në kohë politika u ka harruar nga pakicat gjuhësore dhe, me të gjithë se çëdoherë shetësimin e komunitetet gjuhësore, nuk ka qën në nevojme të intervenoj me i përshtatshëm as mbi tokën legjislativ as mbi atë e programimin ekonomik. Redaksia e Asse 2 e POR Kalabria është një sinjal emblematik e nënvalutimin e kësaj pasuri për një politikë e re mbrenda zvillimin tjetër e shumicën e klasa dirigjent, jo vetëm politike, kalabrezë.

Me kjo ditë niset një proçes volithshëm për pakicat që tekstin e Statutin i ri regjonale ka tashi të vlerëzohej.

Lidhi fjalën njohjes e popullit Rom si merr pjesë në arkipelagut e pakicat historike, prjekt e ruajtjen; lidhi fjalën njohjes e një rapresentancë e Bashkit me gjuhë moniritare mbrenda Këshilli e Autonomisë lakale.

Në një kohë kështu e lart e akcioni legjislativ jona, më duket edhe domosdoshëm puntulizimin mbi të cili shpirt dhe mbrenda cili debat kemi përbaluar një diskutimin i meritë mbi ligjes çë jemi gati të aprovojim.

Si pjesë e komunitetën e pakicen gjuhësore arbëresh dhe, mbrenda vizatimin e ndrysha çë ju tëgjitha keni, nëtë shuma dhe edhe e gjallë i diskutimin në Komisionë e në komunitetet interesuame ligjës, kam parë dy modalitete i afrymin për problemin: një i jashtëmë e pakicavet e jetrin mbrendëshme. Dy ide të ndrysha për afruar problemin që, në fakt, siellin në dy të ndrysha modalitàete të menduar prospektivën e ruajtjen të gjuhës dhe vlerëzimin e pasurinë etniko-gjuhësorë.

Është i qartë se afrimin i jashtëm ka një karakter ndërpritur dhe pësues: mendon të mbarështronjë hapësirët çë i jep ligja kombetare, shton ndonjë gjë e të tijtë në nivelin regjonale, mbështetën veçantërishtë ruajtjen e gjuhës, mbrebda një administrim vetvetëm istitucionale e resorsat të ngushta çë ka. Kjo bën një shorte kapistrimë e shpresjet që në më shumët kishin vunur mbi ligjen 482. Jo vetëm: favorizon ata më të forta mbi planin politik sepse ngushton në vendin qendror në shpërndarje e risorsave pse mbështetisët mbi kujdesën dhe mbi ndëmjetësinë, dhe jo mbi drejtat e mbi volin. I naturishëm, marrin pjesë e kësaj rrest gjithata që janë më realiste e mbreti e nuk shikojin në ligjat e ruajtjen (kombetare e regjonale) ndonjë prospektive i zvilimin i ardhshëm.

Shum jan dejpërat të lashta pë të cilat arritja e resorsat financiare shërben për përfocuar pasqyrja e kryetart e bashkiyë si të mira.

Kështu se si Komisiona e Tretë e Këshillit Regionale ka lëshuar me maxhorance të largët teksti njëezuar e të tre projekte i ligjen në lëndë e ruajtjen e pakicat gjuhësore e Kalabrisë, kemi qën të sulmuara me të ndezura polemike e kundërshtime çë vijin, për më shumte, nga ambiente universitare, nga dica burra arbëresh e politikes e nga dica shoqata interesuar. Për të thënura e këtire ligja do të jetë një shaka pëse, në faktë, nuk ka i besuam ndërhyrjen e ruajtjen në vendin e shkencavet, më shum atij gjuhësore, institutet dhe fondacionat.

Këta zoterinje, titullare e shkencavet dhe drejtore e shum kështu të thënura institute shkencore, kur kan parë i jo arritur mikro interereset e tyre i drejtpërdrejtë kan thëllëzuar nga djathtët dhe nga majtë –dhe do të e bëjin për shum muaja edhe- kundër klassa politike e këtij Këshil akusuar se ka aprovuar një ligje jo e përfaqësuame e të omnia scienza albanologjike o grekofone.

Në mendimet e tire, pas dy vjet pavlere e vonuashme polemike, këshillert regjonal kan pjelur një mi i vogël rakitik e i sëmurtë e konsaçativizmit. Por, atë çë çuditën e kritikat e këtyre çensore është ardurit të njohim se, ndërsa në legjislaturen e shkuame ishten konvergjenca përbashkëta në seli e Komision ishin sinteset unitare e komponentet e saj, në kjo legjislatur ky nuk ka vlerë e dora vetë konvergjencat janë besuar një konsoçativizmë i trasversal me skandallë.

Sed sicut tempora currunt, mund të thomi në latinisht makaronilë në çë ne, të varfta të zgjedura këshillere regjonale, dejim të ishim të përmandura me titole akademik e doktorate e kërkimit. Nuk jemi kështu, dhe, prandaj, jemi tëdetyruam të arsyetime të rëndomtët kategori politike e të mjerat vdekatare çë ulen ne Këshilli regjonale.

Në përballtë e këtire mlefuame polemike të interesuame mendoj se dy jan aspekte përparësitë çë do të nisemi. Ligja regjonale nuk mund të vë sipër mbi normat përbashkuara

e asaj kombetare, që, në tjetër, është ligje kushtucionale, për dikujt bazat dhe nënshkruajturat çë aktualizonin në asaj të vendosura nuk mund të jen të vunura në diskutimssere nga çdo ligje regjonale. Më duket mjaftë, pra, kthjllonjë ata çë digjojin rezikun titujëtë përvetësuame, më duket edhe më mjaftë i pa riproponuar etë që u ka tashme pushtuar me ligjen kombetare.

Në të dytën goditjen është të gjitha i dukëshëm se kjo ligje, që është e pasur me meritëe ligjes 442 e vitin’99, është themëluar mbi shpirtin e Kartën evropjane e të drejtat e pakicat krahinore, e cila, ture kërcier pikëpamjen e ngushtë e unitetin gjuhësore e italishten si elementë themelor e pandajtur e Shtetit, ka përhapur pakicavet gjihësore koncepti i pasuri kulturorë dhe jo ajo e markatit.

Leximin kritike e ligjës krahinore nuk mund të nuk përfilloj këto dhe jo me fatë të dytën artikull vazhdon ne definimin e konçeptimin i pasurinë kulturore e njëjë pakicë gjuhësore që, do të thohet, është një interesantë novacion e sistemit legjslativ kalabreze. Nuk më duket pakë fakti se në artikulli 2, pas gjuhen dhe pasunirë letrarë, formojin pasurinë kulturale e komunitet e pakicavet edhe pasurinë historikë dhe arkivistikë, këngat, muzika e vallet popullore,, teatrin, artet figurative e’artet fetare,të mirat urbanistike, arkitetonike e e monumentat, vendimet e banesavet të lashtë, istitucionet edukative, i formimit dhe fetare historike, traditat poullore, kultura lëndore,të veshurat popullore, artigjanati tipik dhe artistik, tipikimin e prodimet agro-alimentare, gastronominë tipike, dhe çdo tjetër aspektë e kulturës materiale dhe sociale.

Mund të bëhet një shaka i keqësuar mbi ki artikull, por mendonjë në të kundërt se është ki kalim vegëli pë të çarë ishullimin historikë ne të cilën kultoret e letërsinë, e gjuhës dhe e historinë, kishin kuficuar për një fazë e tërë intereset e ruajtjen.

Ki përcaktim, në tjetër, është rezultatin jo vetëm e kryet e Kartën evropjane, por si e udhëtimin i lodhëshme dhe autonom që jeta arbëresh ka shkuar në tredhjetvjeçarën e fundit në kërkasën të mbjoj me e përmjturat më të larg në luftën e mbrojtje e identitetin e saj. Mundet se jemi pamendime e shum takime në tëcilët ne të gjitha sbulojim se dygjuhësimin kështuthënur i çalë kish çajtur, në procesin e socializimin fëminor, pendëminor, pendët e mbrojtjen monogjuhësore që kufizohej vetëm në komunikimin gojore: fjala dhe dëgjimin. U kemi harruar e pafuqishëm në anë e shtirrjen e komunikimet të reja e mbarimin e i dytën mijëvjçarin që, në procesin i socializimit të parë italo-arbëreshë, kishte shkuar nga nënshstruar monogjuhore në nënshstruar dygjuhore, nga nënshstruar që bisedon në gjuhën shqiptare pa mundur të lexoj dhe të shkruaj në gjuha nënë në nënshstruar që ishte detyruam ne perdorimin e njëjë kode italian sepse i pasur nga të katërta fakultete e komunikimit: leximin dhe shkronja, digjimin dhe folmja. Dhe u kemi edhe harruar se ki rreth e socializimin fëminorë, ndërsa ishte një privilegjë i madhë për fazat tjera e socializimin e arbëresh, fatkeqësishtë, dobësoj i pashmangshëm, në atë nënshstruar, ruajtjen emotive dhe e biseden e gjuhën e komutetin e atij. Me këtë, në epoken e globalizimin, të komunikimin mbi rethën e në kohë realisht për udha satelitare, duhet pasur ndërgjegja që mbrojti një gjuhë, e marrë në shekujtë mbrenda familien dhe mbrenda komunitetin e fshatin, paraqen detyrët tëvështira dhe i zgjidhje e pa lehtë. Mesimin e gjuhën hëhet edhe zgjidhja më i rëndë, por i domosdoshëm dhe i nëvojshëm.

Do të bindem fëmijët e familiet pë studjuargjuhën e nën e nënës, do të nxit kjo nëvojë, do të rindërtuar një gjuhë që në kohë ka bjerr kompatesin e saj. Është, në fundë, një nëvojëme e formimin e mësueset e doçentet, të vashdohet me kurse i alfabetimin dhe e sotshme operatoret gjuhësore; është nëvojme të rindërtohet një kodë gjuhësorë mbi planin e leksikut, i sjellur nga folmja lokale e gjuhë arbëreshë në gjuhën shqipe zyrtare. Me ki mendim është nëvojshëm universitetin, laboratoret shkencore dhe e kërkashtare e saj. As njeri, në fund, do të mohonjë ose do të mohojë rolin përcaktuar e kërkesën e universitetin në këtij vend.

Të gjithë ki paraqitje do të jetë i lën në dorë universitetevet. Si është i parashkuar në ligjen 482 dhe urohem se këtë do të jetë i ardhshme.

Por ture u ishuluar vetëm në fushë gjuhësore, kulturat minotirate do të vinte gjithashtu ruajtur? Dy janë përgjigjet të mundshëme: jo në qoftë ndërhyrje do të caktohej thjeshtësi në ushtrimin dhe i mësimin i gjuhës; po në çë ndërhyrje shtrijë pë të gjitha paraqitje e jetës e shoqërisë dhe kulturale e komunitetën. Në këtij, por, mund të kemi një zgjerim mbimasën e dëtyrevet e universitetin çë do të shkonjë të merr vendin e hapësirët që i duhen pë institucione të tjera. Ki arsyetim, i bënur me logjikë e ndënje të mira, e respekti e institucionet locale dhe e të drejtat e të gjithëve komponentevet e pakicat gjuhësore, ndreqësishtë do të zgjerohet edhe pë të ghjthë ata që mendojin se ruajtjen e mbrojtjen e pakicat të Kalabrisë do të shkoj vetëvetëm nga të ditura shkencore e universitetin, nga fondacionet ose nga institutet të ndryshura; shum të respektuëshëm mbi të gjitha pëse jan shkencore. Por jeta shkencore në historinë e kombet ka diçka herë kërcier detyrat të besuame politikë? Mund një institut shkencore të vendosinjë për të përmirësoj një gjitoni, për vlerizimit e pasurinë fetare, për kufizimin shkollore, për një planë i ndëhyrje të njëjë ose më bashki komunale? Në jetën të gjithë është i mundëshëm; në demokrazinë kalabreze më duket jo!

E, edhe, në çë pakicat e Kalabrie do të jen ruajtur si pasuri kulturore, në kjo drejtësi duhet brojtur kulturën materiale, ajo arktetonike e monumentale, cerimoni fetare, pasurinë etnik e kulturale, është i qartë, si objektiv qentrore e ruajtjen e gjuhës.

Kjo ligje, kështu dhumëshuame nga ndonjë sektorakademikë e nga ndonjë përkrahës e shkencëtarimin, gjithëmonë dhe kudo, çë duhet apo jo, ruan të gjitha qyqetaret e komunitetet gjuhësore dhe do të jet e lexuame me kujdes e nuk do të duhet të vaproj resikun tëduket partisane pezmatine.

Por, në çë kritikën do të jet, ajo do të bëhet në meritë e ligjes ture u nisur nga nevojëtë e ruajtjen pëhitur mbrenda përbajtjen e të kujit asnjeri do të shpëton. Sarkazëmet, gjykimet – më mirë paragjykimet – refuzimet pretekshtuazme, kritika pëshpëritme lën kohën që gjëjin dhe nuk ndërtojin as gjë të mirë. Përkundrezi, bëjin të mendohet që në fund ushtrihet ghithëmonë dhe vetë i mbarështrimin më osë më pak e njohur.

 

6) Me qartësi e madhe mendoj se u ka elaboruar një ligje që nuk është pastër mbarështrim as vetëm të shtirët kryet.

Dy vjet vonesë dhe një ashpër krahasim kan qënë përcaktuame nga kjo dikotoni ndër ligja e mbarështrimin oso ligja e drejtimin e kryë.

Personalishtë kam gjithëmonë menduar se për pakicat e Kalabrisë, më pas mbarështrimin e risorsavet që mund të jenë të njohura, është nëvojme e njëjë vegël legjislativë që mund të lejojadministrimet komunale e tira të përdorin në raportin me aktivitetin e tërë në drejtimin e teritorin kalabreza, mbi të gjitha mbi terenin e ekonomisë dhe e mubdëshm burimet e zvillimin e krahinës regjionale. Nuk kam askur dashur getet, parafytyroni në çë mund lejonjë për ajo ç’është kultura nëna e mia dhe çë kam luftuar pë gjithë jetën pse getizimin e saj nuk ndodhet e, ndoshta, ndonjë resultat ka qën fituar pa bjerr as edhe burimet ekonomike.

Por ki e do, më se gjithë, ai i dytë grupi arbëresh, thomi ai e afrymin i mbrëndëshme, që nga së paku njëzetëvjeçë ka parë në vegëla legjislative udhëtë për shpëtuar patrimonin gjuhësorë, për dalur nga ishullimin tokësor, për penduar krisja demografike, dhe prandaj gjuhësorë, e komunitet, për shpresuar në hedhur ekonomik, për rekuperimin e patrimonin urbanistik dhe arkitetonik, për konsolidimin e territorin dhe fuqizimin e udhëtë e komunikimin, për përdorimin e turizmit kulturore si voli ekonomikë.

Është i gjithë të qartë se kush ndihmon kjo ligje nuk mendon veçanterishtë komunitete që përdorin një kodë gjuhësor i ndryshëm nga ai standardë. Ruan Kalabrinë e oportunitetet që dhurohet për kujtuar Italisë e Evropës se në kjo krahinë jetojin segmente e popullsia që shprehin historia, kultura, marrëdhënie shoqërore çë bëjin pjesë e pasurinë çë ka ndërtuar demokracnëa italiane dhe hakmerrin drejti të jenë pjesa të vogëla e popullit i madhë e Evropës e bashkuar. Këta nuk mendojin vetëm gjuhën si kodë e komunikimit, por ruajtjen e saj edhe si përdorim ekonomik e risorsat “pasuri kulturale”.

Të dy gjëra nuk përjashtohen, por do të përforcohen.

Nuk duhet shum për kuptuar se dispositivin e mbrojtjen e gjuhës parashikuara në ligjën 482 është të gjithë paraftueshëm për ushqimin e kodin gjuhësorë e minoritarë mbrenda një hapësirë kështu i gjerë si cili është sot globalicimin e komunikacionet. Dhe se ligja ka vuajtur diçka përplasje nuk është shquajtur vetë në formen e mbarështrimin skandalosë që zbaton komitetin ministerial, por edhe në përvojën direktë ë shkolla tetëvjeçare si ka demostruar një kuvend i kohëve e fundit –edhe se klandestin- çë u ka bën në Spezzano Terme në të cilin kan qën me ashpërsi kritikuar dirigjentet e shkolla. Më duket shum të qartë se sot shpëton gjuhën në çë nxënsit i jepet një sistem i komunikimit që prodhon ëndëndjesur dhe përdorur kodin gjuhësorë i nënës. Do të kehet, sigurisht, nevojën absolutisht e ankimin në teknologjit digjitale të reja, që prodhojin e thjeshtë njohurinë e historinë e komunitetin, pasuria e traditavet popullore dhe letrarë e saj dhe, në bashkëkohën, përkëthejin në kodin gjuhësorë e nënës tëgjithë prodimin komunikativ çë ata përdorin. Pa ëndërra, por ture zbrethur në shpirtin e Kartë evropjane, new economynë, por thom gjithë ponën i mirë çë lindet nga koha ere e teknologji, mund të jetë rastin i volitshëm e madhe qofte se në çë vjen përfunduar në bledjen, katalogimin, studimin e shumëllojshmëri kulturorë, dhe në çë do të jetë e caktuar si shërbim për përdorimin e pasurin kultur në hedhtimin e njëj/ projekt e zvillimin i themelluar mbi turizmi kulturorë me raport me turizmi tradicionalë.

Pë të arritur në këtë është nevojmë një ligje që do të jetë edhe një kokrrizë, një rekrutim, çë pranon hyrja të jetrat ligje regjonale për zvillimin ekonomikë e për ruajtjen e mjedisit. Parat shërbejin, por dhe do të jetë mir se bashkitë komunale do të ken financën e tire çë mundet të e mbareshtrojin me autonomi. Por është nevojmë mbitëgjitha një shpirt i vërtetëshëm i ruajtjen e kalimit që nepërmjet një korsi parapëlqieme do të vë qytetaret, operatoret ekonomike, institucionet në gjëndje të vendosinjë mbi kjo resorsë. për mbarim, në çë bëjim një bilanç mbi që deri sot ka qën ndjijuar mbrenda ligjën 482 ose sa jan ata çë din se esikstonte një ligje e brojten e pakicat gjuhësore, vërtetojim, e e thoja pakë më lart kur se flisnja mbi klandesinitet, se janë pak ata çë kan vetëdijshëmja se një ligje ka qën aprovuar në fundit e vitin 1999 e se këta jan veçantërishtë ata të caktuar në kjo punë. Ki shpjegohet për naturën e saj e e ligjës 482, që qëndron për pak nënshtruara dhe nuk ndërlikon më qytetare tjera. Kjo ligje regjonale kërkon të vazhëdon të shoj pas kufit e ligjës 482 në mendimin t’e prodhoj më përhapur, më përdorur, më mbarështruar, më pjesëmarrë, ndryshe është për të gjithë i lehtë ndihmoj dështimin e finalitetet themeluame në e njëeti ligje konstitucionale.

Një vegël legjislativ, prandaj, që përtërinjë vonesën dhe moskuptimet ture shtunur bazat për një i ardhëshëm çë do të bashkëndërtojim. Një sfidë për të gjith ë ne, Deputacion regjonale, Universitet, Administrime locale, Shoqate kulturore dhe e i vullnetshëm, qytetare, për të vazatuar një projekt i vërtetë i mbrojtjen e kulturat minoritare e Kalabrisë.

 

(Testo italiano)

Damiano GUAGLIARDI

 “Signor presidente, colleghi consiglieri,

il rispetto nei vostri confronti e il non volere utilizzare forme istrionesche della comunicazione mi inducono a parlare in questa aula con la lingua di sempre: l’italiano.

Confesso, però, che in occasione di questo provvedimento, che colma una storica lacuna legislativa verso le minoranze linguistiche di Calabria, forte è la tentazione di tenere un intervento nella mia prima lingua: quella che da bambino ho appreso dalla bocca dei miei genitori; quella con cui ho giocato nelle mie gjitonie, quella che mi ha procurato grandi difficoltà negli studi, quella che parlo oggi nelle mie comunità, quella che cerco di far apprendere alle mie figlie. E’la lingua di quei profughi che, in forme molto simili a quelle odierne, dall’Albania sono arrivati nelle regioni meridionali della nostra penisola tra il XV e il XVIII secolo, e che in cinquecento anni si è mantenuta viva nelle regioni dell’Italia meridionale costruendo nel tempo la sua diversità nella letteratura, nella storia, nell’antropologia, nelle arti e nella musica.

 Oggi, finalmente, ci apprestiamo ad approvare una legge di tutela delle minoranze linguistiche di Calabria, a distanza di poco meno di tre anni dal progetto di legge presentato da me e dal collega Tripodi, grazie alla legge n. 482 approvata il 15 dicembre 1999, con la quale il Parlamento italiano, dopo mezzo secolo di attese, finalmente attua l’articolo 6 della Costituzione nel quale è sancita la tutela di tutte le minoranze linguistiche presenti nel territorio dello Stato italiano. Una legge che solo alla fine del secolo ventesimo colma una lunga assenza legislativa del Parlamento italiano e pone fine ad una storica disattenzione della classe politica italiana la quale per oltre mezzo secolo è stata colpevolmente silente ed inerte verso le minoranze linguistiche interne, o come oggi si afferma storiche.

Minoranze che si formarono nei secoli a causa di fenomeni migratori di popolazione straniera, o, anche, per lo svilupparsi in aree culturali e sociali, come quelle sarda e slovena, di processi endogeni che nel tempo hanno innescato processi linguistici, etnici e antropologici tali da far loro assumere caratteristiche di entità nazionali, ma che si sono sempre sentite appartenenti alla nazione e allo Stato italiano.

 Ma perché il Costituente italiano, promotore di quella che sul terreno dei principi e dei valori, è la più moderna Costituzione del mondo occidentale, ha tardato tanto nel realizzare compiutamente la tutela delle tante minoranze linguistiche interne disattendendo per lungo tempo l’attuazione del principio di uguaglianza di tutti i cittadini italiani sancito con l'articolo 3 della Costituzione? E perché ha operato con una legislazione di qualità e di grande modernità solo a favore di quelle regioni che, essendo confinanti con paesi stranieri, avevano già ottenuto per obblighi internazionali l'attribuzione di regioni autonome a statuto speciale?

La risposta la troviamo in quello che fu l’orientamento statuale che si ipotizzava alla fine del fascismo, l’approccio culturale e il forte condizionamento politico che i nostri legislatori, compreso quelli costituenti dovettero subire. Infatti, il nostro legislatore, diversamente da quello spagnolo che alla caduta del franchismo scrive che la Spagna è composta da nazionalità e da regioni le quali possono essere costituite in comunità autonome qualora possiedano una lingua propria, è stato fortemente condizionato dai processi culturali e storici che avevano consentito la nascita dello Stato unitario italiano, dalla presa di Porta Pia, alla Prima guerra mondiale e alla caduta del regime fascista. Fu, dunque, l’evoluzione storica del nostro Stato a suggerire al costituente l’eliminazione sistematica dal testo della nuova Costituzione di tutte le espressioni etniche e/o nazionali che potevano determina­re l'affermazione di un principio di riconoscimento giuridico dei gruppi nazionali, comunque esistenti in territorio italiano, determinando una tutela delle minoranze italiane differen­ziata, non paritaria sul territorio nazionale. Le motivazione di questo atteggiamento dicotomico nei confronti di due segmenti della società italiana repubblicana è sicuramente individuabile nella storia unitaria del risorgimento italiano, ma, soprattutto, al condizionamento politico sulla evoluzione storica dello status giuridico delle minoranze linguistiche che ebbe il legislatore in fase costituente.

3. Storicamente, l'idea di una tutela delle minoranze nacque, per la prima volta, nel XVIII° secolo all'interno del movimento intellettuale che tendeva a controbilanciare le varie forme di intolleranza rivolte soprattutto verso i gruppi religiosi che si manifestarono in modo rilevante con l'affermazione del pensiero illuminista. Anche nel XIX° secolo il tema delle minoranze rimase confinato esclusivamente ai gruppi religiosi, con una particolare attenzione per gli ebrei, che cominciavano a subire discriminazioni e attacchi non solo per fattori religiosi, ma anche per il loro essere di comunità nazionale ed economica. Con la formazione della Società delle nazioni all'indomani del primo conflitto mondiale, per effetto delle nuove dimensioni territoriali che si erano determinate tra i confini degli stati europei, si tese a generalizzare la tutela delle minoranze di lingua e di razza oltre che di religione. L'Europa, che aveva vissuto nel primo ventennio del Novecento la caduta e lo stravolgimento territoriale di grandi potenze imperiali, come quello zarista e quello austro-ungarico, con la ridefinizione dei nuovi stati nazionali cominciò ad avvertire le difficoltà e i conflitti che scaturivano da grandi gruppi sociali differenti per lingua, cultura e razza dalla popolazione maggioritaria del nuovo stato i quali, anche involontariamente, esercitavano una spinta egemonica e dominante. Nacquero in quel periodo i grandi movimenti culturali protesi a difendere all'interno di uno stato nazionale le grosse aggregazioni sociali che si differenziavano per lingua, espressioni culturali, tradizioni e anche per razza dalla maggioranza della popolazione.

L'idea di nazionalità oppresse come momento di contraddizione dello stato-nazione, dai cui potevano scaturire elementi di conflittualità sociali diver­si da quelli puramente economici, iniziò il suo percorso di conquista giuridi­ca dentro le democrazie liberali europee con l'affermazione degli stati vincitori e la penetrazione diffusa del sistema economico occidentale, che, già da allora, cominciava ad essere sensibilmente condizionato dall'economia americana. D’altra parte, in Italia i principi nazionalistici di tradizione risorgimentale condi­zionarono non poco l'affermazione della tutela dei gruppi linguistici ed etnici; anzi sulla tradizione della politica sabauda, di annessione più che di integrazione del territorio nazionale, si tese a soffocare qualsiasi voce favorevole ai diritti delle minoranze che erano stati espressi nei trattati di pace della prima guerra mondiale e nella costituzione delle nuove province italiane. Successivamente, la politica del regime fascista appesantì gli orientamenti nazionalistici imponendo alla burocrazia statale forme di italianizzazione anacronistiche che sfociarono in paradossali e ridicole soluzioni come la modifica forzata dei cognomi stranieri o il divieto, soprattutto nelle province di confine, di usare la lingua materna anche nelle attività strettamente private e personali.

Alla fine della seconda guerra mondiale, gli obblighi internazionali determinati dalla sconfitta militare imposero la questione della tutela delle minoranze nazionali ed etniche, sicché il legislatore della Costituente fu indotto a introdurre tra i principi fondamentali della Carta costituzionale l'urgenza della tutela delle minoranze linguistiche di confine, soprattutto per il rispetto degli obblighi derivanti da accordi, trattati e da convenzioni internazionali che intervennero e condizionarono la ricostruzione dello Stato italiano. Ma, i lavori dei costituenti furono condizionati in forma particolare dalla tradizione liberale del risorgimento italiano che, soprattutto durante il ventennio fascista, aveva assunto una marcata definizione dell'idea di nazione, nella quale, di fatto, si era negato alle diversità regionali ogni forma di integrazione nel processo di unificazione nazionale. Questa tradizione di fronte alla drammaticità della situazione economica e sociale italiana all'indomani della vittoria del fronte repubblicano che, dal Sud al Nord, vedeva minacciata la stessa integrità nazionale, indusse il legislatore costituente ad assumere risolutamente ad immagine della nazione italiana uno Stato territorialmente integro, immune da frazionamenti e diversità etniche, onde evitare ogni potenziale rischio di rottura dello stato nazionale, che, seppure sostenuto da notevoli sforzi unitari da parte dei parti­ti, delle forze partigiane e antifasciste, rischiava costantemente la rottura ideologica, economica e sociale. Per cui, nonostante in quel tempo una minoranza linguistica non fosse considerata altro che l'espressione di una minoranza etnica, se non nazionale, i lavori della Costituente cercarono di eliminare ogni formula, concetto o terminologia quale razza, etnia, popoli e nazioni che mettesse in discussione l'idea che lo Stato italiano potesse assume­re un assetto giuridico di stato plurinazionale, così come andavano formandosi nell'Europa orientale. Soprattutto per bloccare fermenti irredentisti che potessero mettere in discussione gli equilibri internazionali sottoscritti nei trattati di pace.

La volontà di garantire, al di sopra di tutto, l’integrità del territorio nazionale, dunque, condizionò fortemente il dibattito dei Costituenti anche durante la definizione dei principi generali di uguaglianza previsti nell'attuale articolo 3, quello sulla attribuzione dell’autonomia speciale alle regioni con presenza di popolazione plurilingue e la discussione sulla formulazione dell'articolo 6 sulla tutela delle minoranze linguistiche.

Tuttavia, il lungo ritardo nell’approvazione di una legge che applicasse “le apposite norme” annunciate nell'articolo 6, non è stato dovuto esclusivamente alla riduzione concettuale del termine minoranza, inteso come gruppo sociale confinato in una dimensione esclusivamente linguistica, più vicina alle tendenze dialettali della variegata articolazione delle culture regionali o sub-regio­nali dello Stato italiano; e neppure alle capacità della lingua delle minoran­ze di esprimere una storia di emigrazione, di patrimonio culturale e spiritua­le, di formazione e comunicazione sociale diversa da quella maggioritaria nel territorio.

E’stata l'angustia politica culturale dei partiti della destra storica, sorretta dai partiti laico liberali di emanazione risorgimentale e dai filoni statalisti dell'Italia repubblicana, a porre forti ostacoli per molte legislature alla approvazione di una legge costituzionale sulle minoranze. E, nonostante la diversa sensibilizzazione della classe politica verso i gruppi linguistici espressione di minoranze etniche e storiche del territorio nazionale, lo Stato italiano, pur producendo una legislazione molto avanzata, anche se circoscritta solo a quelle minoranze di confine protette dai trattati di pace e dagli accordi internazionali, si è dimostrato impotente verso le cosiddette minoranze interne tacitando ogni iniziativa di tutela soprattutto attraverso una rigida imposizione della lingua italiana, come unica lingua ufficiale nel rapporto burocratico e nella politica dell'istruzione di base, anche dopo l'emanazione degli stessi Decreti Delegati sulla scuola i quali prevedevano altri orientamenti sull'uso della lingua materna dei cittadini italiani.

 

 Sul piano dell’innovazione giuridica una conquista importante, che sblocca finalmente la stagnazione della paura politica di frantumazione dello Stato da parte delle minoranze, si ottiene nel novembre del 1992 quando il Consiglio d'Europa conferisce al progetto di Carta europea delle lingue regionali e minoritarie la veste giuridica di Convenzione europea, e che, purtroppo, l'Italia ratificherà solo nel 2001. Nel preambolo della Convezione si afferma che «lo scopo del Consiglio d'Europa è di realizzare un'unione più stretta tra i suoi membri, al fine di salvaguardare e di promuovere gli ideali e i principi che sono il loro patrimonio comune» e, sulla base dei principi assunti nel tempo dalle varie istituzioni sovranazionali, ribadisce che parlare una lingua regio­nale o minoritaria nella vita privata e pubblica costi­tuisce un diritto imprescindibile. Si afferma, dunque, l’impegno che «la protezione e la promozione delle lingue regionali o minoritarie nei differenti paesi e regioni d'Europa rappresentano un contributo alla costruzione di un'Europa fondata sui principi della democrazia e della diversità cultura­le, nel quadro della sovranità nazionale e dell'inte­grità territoriale» ed inoltre che la protezione «delle lingue regionali minoritarie storiche dell'Europa, di cui alcune rischiano sempre più di sparire, contribuisce a mantenere e a sviluppare le tradizioni e la ricchezza culturale dell'Europa».

Con questa risoluzione, superato finalmente il dibattito, quasi secolare, sul concetto di minoranza come segmento di nazionalità interna ad uno stato nazionale, si definiscono «lingue regionali o minoritarie le lingue usate tradizionalmente su un territorio di uno Stato da appartenenti di questo Stato che costitui­scono un gruppo numericamente inferiore al resto della popolazione dello Stato, e diversi dalla lingua ufficiale di questo Stato». In questo modo le antiche minoranze interne assumono una dimensione e una collocazione più universale, non necessariamente legata alla dimensione specificatamente territoriale.

Superato l’ostacolo storico-politico che associava le minoranze linguistiche a segmenti di popolo in conflitto con la popolazione maggioritaria di uno stesso Stato nazionale che parla un’altra lingua ufficiale e il rischio di un possibile conflitto per nuove definizioni territoriali dello Stato medesimo, la Carta va oltre, sostenendo l’impegno del riconoscimento delle lingue regionali o minoritarie in « quanto espressione della ricchezza culturale» dell’Europa; per cui c’è «la necessità di un'azione risoluta di promozione delle lingue regionali o minoritarie al fine di salvaguardarle facilitando l'incoraggiamento dell'uso orale e scritto delle lingue regionali o minoritarie nella vita pubblica».

Gli organismi europei pervenendo al concetto di lingua quale veicolo dinamico della storia sociale, politica e intellettuale dell'uomo nella società accantonano definitivamente la concezione classica che associa la lingua alla condizione di identificazione nazionale. E’del tutto evidente che i legislatori europei abbiano avuto come ispiratori di tale affermazione i passaggi giuridici che sono stati avviati dai primi trattati internazionali stipulati alla fine della prima guerra mondiale, sulla tutela della minoranze di razza, di lingua e religione; sono poi passati per le varie costituzioni europee, in particolare quelle nate dopo la seconda guerra, e seguendo i problemi giuridici conseguenti alla complessità del processo dell'unione politica dell'Europa, sono, infine, pervenuti alla definizione «di lingua minoritaria quale bene culturale di un popolo», soprattutto per sancire alcune sintesi del diritto europeo, teso a tutelare all'interno del libero mercato e della liberalizzazione delle frontiere, l'individuo quale membro di un gruppo nazionale, più o meno grande. Tale risultato consente di allargare la prospettiva della tutela linguistica liberandola quasi integral­mente dai condizionamenti nazionalistici che avevano caratterizzato la storia dell’Europa nel Novecento e reso difficoltosa l'azione del legislatore per la presenza di una opinione pubblica ancora permeata in molti settori da sentimenti nazionalistici.

Se ciò risponde al vero, sul piano strettamente giuridico, il ricono­scimento di una minoranza come bene culturale rappresenta lo strumento adatto per risolvere i conflitti che nascono nell'intreccio tra la tutela degli interessi collettivi e la tutela degli interessi dei singoli. Qualsiasi principio giuridico che può essere adottato quale principio ispiratore di disciplina dell'uso della lingua, trova un fattore di unificazione, da una parte, nella difesa del libero sviluppo della personalità umana e, dall'altra, nella diffusione dello spirito di solidarietà fra soggetti comunicanti. Ciò comporta la libertà di usare la lingua che si ritiene propria, e questo atto non può essere assolutamente limitato se non quando esso è lesivo per la libertà altrui. Per cui il libero uso di una lingua presuppone l'attuazione del principio di uguaglianza sostanziale e non quello formale come in parte avviene nell'ordinamento italiano, per effetto della non attuazione dell'articolo 6 della Costituzione, nonostante la recente approvazione della legge 482 in materia di tutela delle minoranze linguistiche storiche.

Il riconoscimento di lingua come bene culturale, al pari di ogni altro bene culturale, merita l’attenzione del legislatore e, per come già dispone la Costituzione spagnola, diventa una più ampia cornice di attuazione del principio pluralista, capace di procedere sulla strada della valorizzazione di qualsiasi particolarità linguisti­ca-culturale.

Considerato che le differenze etnico e linguistiche non possono essere né motivi di discriminazione dei cittadini, né causa principale della contrapposizione politica dei gruppi sociali organizzati è evidente che l'ampiezza del concetto di bene culturale, in cui rientra il provvedimento di tutela di una lingua, impedisce il nascere di conflitti di interessi particolari degli individui appartenenti al gruppo con quelli collettivi del gruppo stesso. Conflittualità che, ovvia­mente, non può risolversi privilegiando una delle componenti, ma ricercando una soluzione equilibrata che assicuri al massimo la tutela degli interessi conflittuali. Questa impostazione, che nella Carta europea non è estensiva alle espressioni linguistiche minori, quali possono essere i dialetti, permette il rafforzamento dello spirito di compren­sione e di solidarietà tra i popoli, proprio nella affermazione che nessuna delle lingue, piccole o grandi, antiche o meno antiche, può essere migliore o peggiore delle altre, rimovendo, in questo, atteggiamenti di disprezzo e di ostilità verso coloro che usano lingue diverse dalla nostra. In questo senso il binomio individualismo-nazionalismo viene sostituito da un possibile altro binomio gruppo-unione, o forse ancor meglio comunione, necessario al processo unitario europeo. Esiste tuttavia il rischio di una concezione passiva della tutela che porterebbe alla rappresentazione di una lingua come bene museale e documentario. La costituzione di musei, centri studi e culturali, scuole specializzate, archivi di documentazione non avrebbe alcun effetto positivo se la lingua oggetto di tutela non dovesse essere protagonista nella comunicazione sociale e nella produzione di nuova cultura. Solo consen­tendo alle lingue un uso continuo e un protagonismo quotidiano, si riafferma la convinzione della evoluzione dei codici di comunicazione e lingui­stici, rigettando la tesi di volere fermare il corso della storia mediante la conservazione forzata di una lingua. In conclusione, dall'acquisizione concettuale di minoranze linguistiche come espressione della cultura di un popolo, la politica di tutela di queste realtà, al di là dell'enunciazione di principio dell'articolo 6, in Italia deve essere riconducile all'altro principio espresso nell'articolo 9 della Costituzione che impone alla Repubblica di promuovere lo sviluppo della cultu­ra e la difesa del patrimonio storico e artistico. In questo modo, partendo dal presupposto che una lingua è un bene culturale, la tutela delle minoranze linguistiche in Italia dovrebbe trovare una sede naturale nella legislazio­ne scolastica e in quella dei beni culturali.

5. Con l’approvazione della Legge 482 recependo i valori della Carta europea delle lingue regionali o minoritarie e delle precedenti Deliberazioni del Parlamento europeo, il Parlamento italiano ha, così, superato il sofferto dibattito che vedeva nella tutela delle minoranze linguistiche non di confine un rischio per l’integrità dello Stato post-unitario, contribuendo attivamente alla costruzione di una Europa dei popoli che mette a fondamento della sua democrazia il riconoscimento delle diversità linguistiche, culturali, razziali e religiose. Con questa legge, anche in Italia si riconosce che le culture regionali minori e le minoranze linguistiche sono bene generale da tutelare e si legittima il principio che le lingue minoritarie sono un veicolo di unità tra popoli e nazioni il cui patrimonio linguistico e culturale rappresenta una notevole risorsa economica.

Grazie a questo provvedimento le Regioni non a Statuto speciale possono finalmente tutelare le proprie minoranze regionali e anche la Calabria, finalmente, si può rendere attuale la lettera r dell’articolo 56, del vecchio Statuto regionale che, pur nella dimenticanza della minoranza di lingua occitanica presente nel Comune di Guardia Piemontese (CS) e del variegato arcipelago linguistico dei nomadi di Calabria afferma che “nel rispetto delle proprie tradizioni, promuove la valorizzazione del patrimonio storico, culturale ed artistico delle popolazioni di origine albanese e greca; favorisce l’insegnamento delle due lingue nei luoghi ove esse sono parlate”.

Una affermazione solenne, culturalmente avanzata per quegli anni, che sul piano dei grandi principi sfidava l’egemonia culturale delle destre che qualche anno prima avevano dato vita alla rivolta di Reggio, ma, purtroppo, non è stata sufficiente nel corso della sua seconda legislatura ad evitare la forbice dell’allora Commissario di Governo che bocciò una legge di questo Consiglio a favore delle minoranze linguistiche. Nel tempo la politica si è dimenticata delle minoranze linguistiche e, nonostante le incessanti sollecitazioni delle comunità linguistiche, non è stata in grado di intervenire adeguatamente né sul terreno legislativo né su quello della programmazione economica. La redazione dell’Asse 2 del Por Calabria è un segnale emblematico della sottovalutazione di questi beni verso una nuova politica dello sviluppo altro di gran parte della classe dirigente, non solo politica, calabrese.

Con questa giornata si avvia una processo favorevole per le minoranze che il testo del nuovo Statuto regionale ha già voluto colmare. Mi riferisco al riconoscimento del popolo Rom come appartenente all’arcipelago delle minoranze storiche, oggetto di tutela; mi riferisco al riconoscimento di una rappresentanza dei Comuni di lingua minoritaria nell’ambito del Consiglio delle Autonomie locali.

In un momento così qualificante della nostra azione legislativa mi sembra necessario anche puntualizzare con quale spirito e dentro quale dibattito abbiamo affrontato la discussione di merito della legge che stiamo per approvare.

Da appartenente alla comunità linguistica albanese e, dentro una angolazione del tutto diversa da quella di voi tutti, nelle tante e anche vivaci discussioni nella Commissione e nelle comunità interessate alla legge, ho intravisto due modalità di approccio al problema: uno esterno alle minoranze e l’altro interno.

Due idee diverse di affrontare il problema che, conseguentemente, portano a due diverse modalità di intendere la prospettiva della tutela della lingua e della valorizzazione del patrimonio etnico-linguistico.

E’del tutto evidente che l’approccio esterno ha un carattere statico e passivo: pensa di gestire gli spazi che gli offre la legge nazionale, aggiunge qualcosa di suo a livello regionale, punta esclusivamente alla difesa della lingua, dentro una gestione del tutto istituzionale delle poche risorse disponibili. Ciò comporta una sorta di imbrigliamento delle aspettative che in molti avevano riposto sulla 482. Non solo: favorisce i più forti sul piano politico perché restringe in ambito centrale la distribuzione delle risorse, perché si regge sulla discrezionalità e sulla mediazione, non sui diritti e sulle opportunità. Ovviamente fanno parte di questa schiera coloro che sono più realisti del re e non vedono nelle due leggi di tutela (nazionale e regionale) alcuna prospettiva di sviluppo futuro. Molti sono anche vecchie volpi alle quali l’arrivo di risorse finanziarie serve per rafforzare l’immagine di buoni sindaci.

Sicché non appena la Terza Commissione del Consiglio Regionale ha licenziato a larga maggioranza il testo unificato dei tre progetti di legge in materia di tutela delle minoranze linguistiche di Calabria, siamo stati assaliti da roventi polemiche e contestazioni provenienti, soprattutto, da ambienti universitari, da qualche uomo politico arbëresh e da qualche associazione interessata. A loro dire la legge è un pateracchio perché di fatto non affida l’intervento di tutela alla scienza, soprattutto quella linguistica, agli istituti e alle fondazioni.

E questi signori, titolari dei saperi e direttori di tanti cosiddetti istituti scientifici, quando hanno visto non raggiunto un loro piccolo interesse immediato hanno starnazzato a destra e a manca –e lo faranno per tanti mesi ancora- contro la classe politica di questo Consiglio accusata di approvare una legge non rappresentativa della omnia scienza albanologica o grecofona.

A loro dire, dopo due anni di inutili e ritardatarie polemiche, i consiglieri regionali avrebbero partorito un topolino rachitico e ammalato di consociativismo. Ma, quel che stupisce delle critiche di questi censori è il venire a sapere che, mentre nella passata legislatura le convergenze unanimi in sede Commissione erano sintesi unitarie dei suoi componenti, in questa legislatura ciò non vale e le stesse convergenze sono ritenute uno scandaloso consociativismo trasversale.

Sed sicut tempora currunt, diremmo in latino maccheronico se noi, poveri eletti consiglieri regionali, fossimo insigniti di titoli accademici e dottorati di ricerca. Non lo siamo, e, pertanto, siamo costretti a ragionare con le volgari categorie politiche dei miseri mortali che siedono in Consiglio regionale.

A fronte di queste astiose e interessate polemiche penso che due sono gli aspetti prioritari da cui partire.

La legge regionale non si può sovrapporre alle norme previste da quella nazionale, che, fra l’altro, è legge costituzionale, per cui i principi e i soggetti attuatori in essa contenuti non possono essere messi in discussione da nessuna legge regionale. Mi pare giusto, dunque, rasserenare quanti sentono a rischio qualche titolo acquisito; mi sembra altrettanto giusto non riproporre ciò che si è già conquistato con la legge nazionale.

In seconda battuta è del tutto evidente che questa legge, che è possibile grazie alla 482 del 99, è impostata sullo spirito della Carta europea dei diritti delle minoranze regionali, la quale, superando la visione angusta dell’unità linguistica dell’italiano come elemento fondamentale dell’integrità dello Stato, ha esteso alle minoranze linguistiche il concetto di bene culturale sul quale costruire l’Europa dei popoli e non quella dei mercati.

La lettura critica della legge regionale non può trascurare ciò e non a caso il secondo articolo procede alla definizione del concetto di bene culturale di una minoranza linguistica che, va detto, è un’interessante innovazione nel sistema legislativo calabrese. Non mi sembra poco il fatto che nell’art. 2, oltre alla lingua e al patrimonio letterario, costituiscono bene culturale delle comunità di minoranza il patrimonio storico e archivistico, il canto, la musica e la danza popolare, il teatro, le arti figurative e l’arte sacra, le peculiarità urbanistiche, architettoniche e monumentali, gli insediamenti abitativi antichi, le istituzioni educative, formative e religiose storiche, le tradizioni popolari, la cultura materiale, il costume popolare, l’artigianato tipico e artistico, la tipizzazione dei prodotti agro-alimentari, la gastronomia tipica, e qualsiasi altro aspetto della cultura materiale e sociale.

Si può anche fare sarcasmo dozzinale su questo articolo, ma ritengo al contrario che è questo passaggio lo strumento di rottura di un isolamento storico, in cui i cultori della letteratura, della lingua e della storia, avevano confinato per un’intera fase gli interessi di tutela.

Questa definizione, tra l’altro, è frutto non solo dei principi della Carta europea, ma del percorso faticoso e autonomo che il mondo arbëresh, insieme alle altre minoranze, ha attraversato negli ultimi trent’anni nella ricerca faticosa di riempire di contenuti più estesi la lotta per la difesa della propria identità. Forse siamo immemori dei tanti incontri nei quali noi tutti constatavamo che il bilinguismo cosiddetto zoppo aveva rotto, nel processo della socializzazione infantile, gli argini della difesa monolinguistica che si limitava solo alle azioni della comunicazione orale: parola e ascolto. Ci siamo dimenticati della impotenza verso l’estensione delle nuove comunicazioni sociali della fine del secondo millennio che, nel processo di socializzazione primaria italo-albanese, era passato da soggetto monolingue a soggetto bilingue, da soggetto che comunicava in albanese senza poter leggere e scrivere nella sua lingua madre a soggetto che era costretto ad usare il codice italiano perché dotato delle quattro facoltà della comunicazione: lettura e scrittura, ascolto e parola. E ci siamo ancora dimenticati che questo stato della socializzazione infantile, mentre era un grande privilegio per le altre fasi di socializzazione dell’arbëresh, purtroppo, indeboliva ineluttabilmente, nello stesso soggetto, la difesa emotiva e comunicativa della lingua della comunità.

Dunque, in epoca di globalizzazione, di comunicazione a rete e in tempo reale per via satellitare, bisogna avere coscienza che difendere una lingua, appresa nei secoli dentro l’ambito familiare e della comunità di villaggio, presenta compiti ardui e di non facile soluzione. L’insegnamento della lingua diventa quindi il compito più gravoso, ma indispensabile e necessario. Bisogna convincere i bambini e le famiglie a far studiare la lingua materna, bisogna assistere e sollecitare questa esigenza, bisogna ricostruire una lingua che nel tempo ha perso la sua compattezza originaria. C’è, dunque, necessità di formare insegnanti e docenti, di estendere con corsi di alfabetizzazione e aggiornamento gli operatori linguistici; c’è da ricostruire un codice linguistico sul piano lessicale, da portarlo dalla parlata locale all’albanese ufficiale. In questo senso c’è bisogno dell’università, dei suoi laboratori scientifici e dei suoi ricercatori. Nessuno, quindi, nega o vuole negare il ruolo determinante della ricerca e dell’università in questo campo.

Tutto questo aspetto va affidato alle università. Lo prevede la 482 e mi auguro che ciò avvenga.

Ma isolandoci alla sola questione linguistica, le culture minoritarie verrebbero comunque tutelate? Due sono le possibili risposte: no qualora l’intervento si limitasse semplicemente all’insegnamento e apprendimento della lingua; sì se l’intervento si estendesse a tutti gli aspetti della vita associativa e culturale della comunità. In questo caso, però, avremmo un’estensione sovradimensionata dei compiti dell’università che andrebbe ad occupare spazi che competono ad altre istituzioni. Questo ragionamento, fatto con la logica del buon senso, del rispetto delle istituzioni locali e dei diritti di tutti i componenti delle minoranze linguistiche, ovviamente va esteso anche a tutti coloro che ritengono che la tutela e la salvaguardia delle minoranze di Calabria passi unicamente dai saperi scientifici di università, dalle fondazioni o dagli istituti vari; rispettabilissimi soprattutto perché sono scientifici. Ma il mondo scientifico nella storia delle nazioni ha mai scavalcato i compiti affidati alla politica? Può un istituto scientifico decidere per il risanamento di una gjitonia, per la valorizzazione del patrimonio religioso, per il dimensionamento scolastico, per un piano di riqualificazione di uno o più comuni?

Nella vita tutto è possibile; nella democrazia calabrese mi pare di no!

E, allora, se le minoranze di Calabria devono essere tutelate come bene culturale, in questa direzione bisogna tutelare la cultura materiale, quella architettonica e monumentale, il rito religioso, il patrimonio etnico e culturale, ovviamente con obiettivo centrale la salvaguardia della lingua.

Questa legge, così oltraggiata da qualche settore del mondo accademico e da alcuni fautori della scientificità, sempre e ovunque, che si voglia o no, guarda a tutti i cittadini delle comunità linguistiche e va letta attentamente se non si vuole correre il rischio di sembrare partigiani stizziti.

Ma, se critica deve esserci, essa lo sia nel merito della legge partendo dai bisogni della salvaguardia per entrare nel contesto delle inadempienze. Questo è il campo del confronto vero su cui nessuno vuole sottrarsi. I sarcasmi, i giudizi -anzi i pregiudizi- sommari, le bocciature pretestuose, le critiche sussurrate lasciano il tempo che trovano e non costruiscono nulla di buono. Anzi fanno pensare che in fondo si tratta sempre e soltanto di gestione più o meno riconosciuta.

6. Con grande serenità penso che sia stata elaborata una legge che non è né pura gestione né solo affermazione di principi.

Due anni di ritardo e di aspro confronto sono stati determinati da questa dicotomia tra legge di gestione o legge di indirizzo e di principio.

Personalmente ho sempre pensato che per le minoranze di Calabria, oltre alla gestione di risorse che possono essere individuate, c’è bisogno di uno strumento legislativo che possa permettere alle loro amministrazioni comunali di utilizzarle in relazione con l’intera attività di governo del territorio calabrese, soprattutto sul terreno dell’economia e delle possibili risorse di sviluppo della regione. Non ho mai amato i ghetti, figuriamoci se posso permetterlo per quella che è la mia cultura madre e ho lottato perché ciò non avvenisse e, forse, qualche risultato è stato ottenuto senza perdere neanche le risorse economiche.

Ma ciò lo vuole, soprattutto, quel secondo gruppo arbëresh, diciamo quello dell’approccio interno, che da almeno vent’anni ha visto negli strumenti legislativi le strade per salvare il patrimonio linguistico, per uscire dall’isolamento territoriale, per arginare la crisi demografica, e quindi linguistica, delle comunità, per sperare nel rilancio economico, per il recupero del patrimonio urbanistico ed architettonico, per il consolidamento del territorio e il potenziamento delle vie di comunicazione, per l’uso del turismo culturale come opportunità economica.

E’del tutto evidente che chi sostiene questa legge non pensa, esclusivamente a comunità che usano un codice linguistico diverso da quello standard. Guarda alla Calabria e all’opportunità che viene offerta per ricordare all’Italia e all’Europa che in questa regione vivono segmenti di popolo che esprimono storia, cultura, relazioni sociali che fanno parte del patrimonio che ha costruito la democrazia italiana e rivendicano il diritto di essere particelle del grande popolo dell’Europa unita. Costoro non pensano solo alla lingua come codice di comunicazione, ma alla sua salvaguardia anche come uso economico della risorsa “bene culturale”.

Le due cose non si escludono, anzi si rafforzano.

Non ci vuole molto per capire che il dispositivo di tutela della lingua previsto dalla 482 è del tutto insufficiente al mantenimento del codice linguistico minoritario dentro un ambito così vasto qual’è oggi la globalizzazione delle comunicazioni. E che la legge nazionale abbia subito qualche intoppo non è ravvisabile solo nella forma di gestione scandalosa che attua il comitato ministeriale, ma anche nella esperienza diretta nelle scuole dell’obbligo come ha dimostrato un recente –anche se clandestino- convegno a Spezzano Terme nel quale sono stati aspramente criticati i dirigenti scolastici. Mi pare del tutto evidente che oggi si salva la lingua se all’infante si offre un sistema di comunicazioni che renda appetibile e fruibile il codice linguistico materno. Si ha, perciò, bisogno assoluto del ricorso alle nuove tecnologie digitali, che rendono semplice la conoscenza storica della comunità, il suo patrimonio di tradizioni popolari e letterario, e nel contempo traducano nel codice linguistico materno tutto il prodotto comunicativo che essi consumano. Senza sognare, ma calandosi nello spirito della Carta europea, la new economy, ma direi tutto il lavoro pulito che nasce dalla nuova era tecnologica, può diventare una grande opportunità sia se viene finalizzata alla raccolta, catalogazione, studio della diversità culturale, sia che venga destinata come servizio per la fruizione della ricchezza cultura in proiezione di un progetto di sviluppo basato sul turismo culturale in relazione col turismo tradizionale.

Per arrivare a ciò necessita una legge che sia un grimaldello, una leva, che consenta l’accesso alle altre leggi regionali di sviluppo economico e di tutela dell’ambiente. I soldi servono ed è anche bene che i Comuni abbiano un proprio finanziamento da gestire autonomamente. Ma serve soprattutto un autentico spirito di salvaguardia e di promozione che attraverso una corsia preferenziale metta cittadini, operatori economici, istituzioni nelle condizioni di investire su questa risorsa.

Per concludere, se facciamo il bilancio su quanto ad oggi è stato percepito della legge 482 o quanti sanno che esiste una legge di tutela delle minoranze linguistiche, constatiamo, e lo dicevo poco sopra quando parlavo di clandestinità, che sono in pochi ad avere consapevolezza che una legge è stata approvata alla fine del 1999 e questi sono esclusivamente gli addetti al lavoro. Ciò è spiegabile per la natura della 482, che si ferma a pochi soggetti e non coinvolge altri cittadini. Questa legge regionale cerca di andare oltre i limiti della 482 nella ricerca di renderla più diffusa, più fruibile, più gestibile, più partecipata, altrimenti, è del tutto facile contribuire al fallimento delle finalità istitutive della stessa legge costituzionale.

Uno strumento legislativo, quindi, che recupera ritardi e incomprensioni gettando le basi per un futuro da costruire insieme. Una sfida per tutti noi, Deputazione regionale, Università, Amministrazioni locali, Associazioni culturali e del volontariato, cittadini, per disegnare un vero progetto di salvaguardia delle culture minoritarie di Calabria”.

 

PRESIDENTE

Ha chiesto di parlare l’onorevole Nucera. Ne ha facoltà.

Giovanni NUCERA

Intervengo nel dibattito generale per esprimere la mia soddisfazione, ma soprattutto la soddisfazione e il messaggio dei grecanici di Calabria che attendono con grande attenzione, con grande preparazione, oserei dire – perché parlerò dopo – questo provvedimento di legge.

Oggi, consapevolmente sicuramente, ma forse senza cogliere appieno il senso della portata del provvedimento che andremo a discutere, stiamo consumando un atto di democrazia sostanziale. Diamo riconoscimento al dettato costituzionale, prima allo Stato nel’99 con la legge 482, oggi nel nostro dettato costituzionale anche statutario, il vecchio e il nuovo Statuto, diamo senso compiuto ad un riconoscimento che è quello delle minoranze e che non è solo ed esclusivamente un riconoscimento tout court di una piccola quantità o di una minoranza di cittadini calabresi, ma diamo riconoscimento a mille anni di storia, a mille anni per certi aspetti anche di persecuzione, cioè di esclusione della popolazione dall’essere soggetto integrato e pienamente riconosciuto nella espressione libera della cittadinanza attiva della società.

Oggi andiamo a dare piena attuazione non solo a quella che è una forte e ricca azione di riconoscimento dei giacimenti culturali prettamente immateriali, ma soprattutto andremo a dare, per il contenuto della legge, per il modo con cui è stata concepita, votata, discussa in un dibattito forte anche in Commissione, per certi aspetti acceso e forse anche per questo oggi assume valenza maggiore, perché anche i ritardi che si sono registrati nella sua approvare questa legge sono serviti, in fondo, a maturare alcuni passaggi, un segnale positivo di confronto dialettico e democratico di questo Consiglio regionale.

Dicevo, oggi andiamo a dare forza e sostanza a quella cultura immateriale che è determinata dalla capacità di poter tenere alta e viva la forza di una lingua (l’arberesh, la lingua greca, l’occitanica), cioè le lingue che non hanno patrimonio storico cui potersi aggrappare, non hanno libri di testo a cui potersi rifare, se non la tradizione orale come punto di riferimento e di forza della nostra attenzione. Allora diventa una ricchezza inesauribile che tutti noi dobbiamo cogliere appieno nel senso vero della parola.

Mi è piaciuto, stamattina, partecipare ad una conferenza stampa sulle minoranze linguistiche tenuta alla Provincia di Reggio, dove si consumava un accordo molto forte tra l’Istituto di filologia dell’Università di Messina e la Provincia di Reggio Calabria, tendente proprio a recuperare nel linguaggio, nell’idioma, in quel valore immateriale il senso di una tradizione che diventa paradossalmente non motivo quasi di vergogna per chi riusciva a parlare perfettamente quella lingua, ma motivo di orgoglio per essere e appartenere ad una minoranza etnica.

Ecco vogliamo esaltare i contenuti di questa legge, diffondendoli, portandoli all’esterno come momento forte di attenzione, anzi propongo già da subito che questo Consiglio regionale dia mandato all’assessore al turismo, all’assessore alla cultura – le competenze poi si vedranno – perché già nell’anno delle Olimpiadi, nel 2004, uno stand sia presente in Grecia nella sede dove si andranno a tenere le Olimpiadi, per tenere alti i valori della cultura, della tradizione, dell’artigianato della lingua grecanica che in Calabria ha suoi proseliti e suoi forti sostenitori non solo in provincia di Reggio, ma anche in provincia di Catanzaro e di Cosenza, perché la lingua è diffusa su tutto il territorio. Questo permetterebbe di recuperare in una natura diversa un rapporto.

Ecco perché, Presidente, invito al più presto ad andare a consumare la lettura dei contenuti del testo di legge, apportando quelle leggerissime modifiche cui si accennava, perché in tempo molto rapido si possa licenziare il progetto di legge che, ritengo, sarà ricordato come pietra miliare di una svolta politica che il Consiglio regionale, nel suo insieme, ha voluto dare per un riconoscimento dei popoli che amano la storia, il linguaggio, che hanno la dignità di potersi considerare degni eredi di una tradizione culturale che fanno nobile la Calabria, che la rendono viva e che rendono entusiasti tutti quanti noi a spendere il nostro tempo.

Ai sensi della legge n.62 del 7 marzo 2001 il presente sito non costituisce testata giornalistica.
Eleaml viene aggiornato secondo la disponibilità del materiale e del web@master.